2 – De eerste mensen in het Gooi

De oudste vondsten van de eerste mensen in het Gooi dateren van ongeveer 120.000 jaar geleden en stammen uit het Midden-Paleolithicum (300.000 – 35.000 jaar v.Chr.). Deze vondsten zijn afkomstig van Neanderthalers, een vroegere menssoort. Bewerkte vuurstenen zijn voor het eerst gevonden in 1969 op de akkers van Natuurmonumenten in het Corversbos te Hilversum. Ook op de stuwwal van Huizen is een Laat-Neanderthaler vindplaats ontdekt. Samen met Mander (Overijssel) zijn het Corversbos en de stuwwal te Huizen de enige drie plekken in Nederland waar relatief grote concentraties van Neanderthalervondsten aan de oppervlakte zijn gekomen.

Hilversum: Corversbos – gele akker is vindplaats

De ontdekking in het Corversbos zorgde in archeologische kringen voor de nodige ophef. Niet eerder werden zo westelijk in Nederland vondsten uit het Paleolithicum gedaan. De ontdekker van de vindplaats, mevrouw J. Offerman uit Kortenhoef, werd ook jarenlang simpelweg niet geloofd. Haar volhardendheid in de jaren ’70 heeft de ogen langzaam weer geopend voor deze bijzondere vondsten. De akkers in het Corversbos vertellen een bijzonder verhaal over zeldzame kruiden en gewassen, geologische formaties, historische gebiedsontwikkeling en zeer oude archeologische vondsten. De kleine 100 vondsten die sinds 1969 zijn gedaan betreffen vuurstenen schaven, krabbers en andere werktuigen en afslagen van ongeveer 120.000 jaar oud.

De Neanderthalers

De Neanderthalers leefden in groepen en maakten dankbaar gebruik van de uit het noorden afkomstige vuurstenen die zij aan het oppervlak aantroffen. Zij maakten er hun werktuigen van. De vuurstenen zijn in de voorlaatste ijstijd met het landijs meegevoerd. Toen het ijs smolt zijn ze in het landschap achtergebleven. De beschikbaarheid van dit belangrijke materiaal om gebruiksvoorwerpen van te maken zal, samen met de aanwezigheid van voldoende voedsel (dieren) en het hoger gelegen landschap, de reden zijn geweest voor de Neanderthalers om zich in het Gooi op te houden. Op de akkers in het Corversbos zijn tot nu toe geen jachtwapens of slachtattributen gevonden. Wel bijvoorbeeld schaven en een steker, waaruit kan worden afgeleid dat de bezigheden van huishoudelijke aard zijn geweest. Gedacht kan worden aan een kampement. Zeer waarschijnlijk hebben rondtrekkende groepen Neanderthalers het gehele Gooi gebruikt, want ook op andere plekken zijn losse vondsten van Neanderthalers gedaan.In 2008 zijn bij Naerdincklant, de archeologische afdeling voor Gooi- en Vechtstreek, weer een aantal vondsten uit het Paleolithicum gemeld. Enkele van deze vondsten zijn gedaan op de Hengstenberg bij Hollandsche Rading. Een voor Nederlandse begrippen zeldzame vuurstenen spits is in de jaren ’90 gevonden op de Hoorneboegse heide te Hilversum. Het betreft hier een zogeheten ‘pointe de Tayac spits’ van de Late Neanderthalers en is circa 55.000 – 35.000 jaar oud. Een andere belangrijke laat-Neanderthaler-vindplaats (circa 50.000-30.000 jaar oud) is gelegen op de Noordoost zijde van de Stuwwal van Huizen. Het vermoedelijke kampement in het Corversbos zal daarom niet het enige zijn geweest.

Klingschaaf, Hilversum-Corversbos. Foto: J. Offerman-Heykens (vinder)

Pointe de Tayac spits van de late Neanderthalers (ca. 55.00-35.000 jaar oud), gevonden op de Hoorneboegse Heide te Hilversum.
Vondst en foto door A. Dadema

Eénzijdige vuistbijl (Biface Partiël) van kwartsiet uit stuwwal Huizen.
Tekening: B. Walet (vinder)

Wie waren het precies?

De Neanderthalervindplaats in het Corversbos en die op de stuwwal van Huizen spreken natuurlijk erg tot de verbeelding. Maar wie waren de Neanderthalers nu precies? Eigenlijk weten we daar nog maar weinig van. Vanaf het moment dat de eerste schedel in de 19e eeuw in het Duitse Neanderthal werd ontdekt, kon men zich er weinig bij voorstellen. Lange tijd werd gedacht dat het onderontwikkelde mensen waren; ze werden steevast wat aapachtig afgebeeld met lange haren en baarden. Maar steeds meer groeit het besef dat de Neanderthalers geen brute of stumperige holenmensen met grote knuppels en berenvellen waren zoals vaak is verondersteld; veeleer waren ze als menstype op veel vlakken superieur aan de huidige mens. Zo waren ze veel beter bestand tegen zware klimatologische omstandigheden, bijna twee keer zo sterk en in de jacht opgewassen tegen de grootste roofdieren. Ook op intellectueel gebied waren zij niet onontwikkeld. Ze leefden en jaagden in groepen. Dat vergde een goede coördinatie, planning, communicatie en vaardigheden. De oorzaak van het verdwijnen van de Neanderthalers van het wereldtoneel na een periode van ruim 200.000 jaar (de huidige mens bestaat pas zo’n 50.000 jaar) is nog altijd een groot raadsel.

Foute beeldvorming uit het begin van de 20e eeuw van een Neanderthaler. Bron: onbekend.

Realistische weergave van een Neanderthaler.
Bron: onbekend

Neanderthalers trokken waarschijnlijk mee met de trekroutes van grote dieren, zoals het uitgestorven reuzenhert (rechter afbeelding, tekening: B. Walet) en de oeros. In groepsverband werd dan op deze dieren gejaagd. Door de afhankelijkheid van hun ‘voedselbronnen’ hadden deze eerste bewoners van het Gooi geen vast onderkomen, ze leefden feitelijk als nomaden. Wel hebben ze waarschijnlijk jarenlang gebruik gemaakt van steeds dezelfde onderkomens en kwamen ze op gezette tijden bijeen met andere groepen mensen.

Relatie met de Landelijke Canon

• Venster 1: Hunnebedden (3000 jaar v. chr.)

Relatie met de Geschiedenistijdvakken

• De tijd van jagers en boeren (tot het jaar 0)

: klik voor de onderwijsprojecten van de Stichting Omgevingseducatie.

• Jagers en boeren in het Gooi – prehistorie
  – basisschool groep 5, 6 (Laren, Bussum, Huizen, Hilversum)

Zoeken en bekijken

Literatuur

• Cruysheer, A.T.E., ‘Naerdincklant op zoek naar Supermens. Veldwerkcampagne Hilversum-Corversbos 2006’, in: Jaarboek 2006 van de Archeologische afdeling Naerdincklant, Weesp 2007
• Offerman-Heykens, J., Het Late Midden-Paleolithicum van het Gooi. (Eerder verschenen in Archeoforum 3, 1998, ISSN1386-6095) 1998
• Offerman-Heykens, J., ‘Neanderthalers in het Gooi’, in: Jaarboek 2005 van de Archeologische afdeling Naerdincklant, Weesp 2006.
• Offerman-Heykens, J. en Boelma, A., ’Het middenpaleolithicum in het Gooi’, in: Westerheem, XL11-1(1993)
• Walet, B. en A. Boelsma, ‘Kwartsiet-Paleolithicum in Nederland. Een voorbericht over een unieke site’, in:APAN-EXTERN, nr. 8 (1999)
• Walet, B., ‘De Steentijd van het Gooi’,in: Jaarboek 2007 van de Archeologische afdeling Naerdincklant, Weesp 2008

Te raadplegen websites
Gemeenschap voor Archeologisch werk Naerdincklant
Wikipedia – Neanderthaler
neanderthalers.nl
Wikipedia – Paleolithicum

Te bezoeken plekken
Het het Geologisch Museum Hofland te Laren beschikt over een fraai ingerichte afdeling die geologie en archeologie van het Gooi als één geheel belicht met onder meer vondsten van vroege en klassieke Neanderthalers.
Corversbos te Hilversum